Genel İşlem Koşulları

I. GENEL İŞLEM KOŞULLARI HAKKINDA AÇIKLAMALAR

A. Tanımı 

Genel işlem koşulları; bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kapsamda söz konusu koşullar; çok sayıda kişiye sunulan veya bir ya da birkaç kişiye sunulmakla ilerleyen süreçte daha çok sayıda kişiye sunulacak olan sözleşmelerde yer alan ve satış, hizmet, iş ve benzeri sözleşmelerin temel borç ve edimlerini oluşturan mal veya hizmet ile bunların karşılığı bedel ya da ücrete ilişkin temel konu ve unsurların dışında kalan ve tek taraflı oluşturulan sözleşmesel yahut sözleşmelerin ekinde yer alan hüküm ve kayıtlardır.

Genel işlem koşullarının sözleşmenin ana metninde ya da ekinde yer alması, kapsamı, yazı türü ve şekli, nitelendirmesinde ve genel işlem koşulu olarak kabulünde önem taşımamaktadır. Başka bir anlatımla genel işlem koşullarının, sözleşmenin bir hükmü yahut maddesi olarak ana edimlerle, tarafların hak ve borçlarıyla aynı sözleşme içeriğinde ve aynı metinde yer alması mümkün olduğu gibi ana sözleşmeye ek nitelikte ayrı bir metinde yer alması da mümkündür. Hatta sözleşmenin ana hükümleri ile genel işlem koşullarını içeren kayıtların yazı karakterlerinin veya yazı türlerinin birbirinden farklı olması da, genel işlem koşullarının geçerliliğine etki etmemektedir.

Yine aynı amaçla düzenlenen sözleşmelerin metinlerinin birbiriyle özdeş olmaması, bu sözleşmelerin içerdiği hükümlerin genel işlem koşulu sayılmasını engellememektedir. Zira burada önem arz eden husus; metinlerin aynılığı ve özdeşliği değil, sözleşmede yahut sözleşmenin ekinde, genel işlem koşulları tanımına uyan tipte hüküm ve kayıtların yer almakta olmasıdır.

B. Yasal Dayanağı

Hukuk sistemimiz dikkate alındığında; genel işlem koşullarının 818 sayılı mülga Borçlar Kanunu’nda yer almadığı ve söz konusu hükümlerin, ilk kez 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu ile kabul edildiği ve düzenlendiği görülmektedir. Bu kapsamda genel işlem koşulları, 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nun Genel Hükümler başlıklı birinci kısmının, Borç İlişkisinin Kaynakları başlıklı birinci bölümünün, Sözleşmeden Doğan Borç İlişkileri başlıklı birinci ayrımında ve madde 20-25 arası hükümlerinde düzenleme alanı bulmaktadır.

C. Uygulanma Alanı ve Örnek Sözleşme Tipleri

Genel işlem koşulları, aynı türde sözleşmelerde yahut benzer sözleşmelerde yer alan, kanunda belirtilen tanıma uyan ve düzenleyen tarafça tek taraflı olarak önceden hazırlanan ve düzenleyen taraf ile çok sayıda karşı taraf arasında imzalanan yahut ilerleyen süreçte imzalanacak olan çeşitli özel hukuk sözleşmelerinde karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanı sıra genel işlem koşulları ile ilgili hükümler, sundukları hizmetleri kanun veya yetkili makamlar tarafından verilen izinle yürütmekte olan kişi ve kuruluşların hazırladıkları sözleşmelere de, niteliklerine bakılmaksızın uygulanmaktadır.

Genel işlem koşullarını içeren kayıtlarla, sıklıkla Tüketici Hukuku’na ilişkin sözleşmelerde ve özellikle de telefon operatör şirketlerinin hat satın alan tüketicilere yönelik hazırladıkları sözleşmeler ile çeşitli abonelik sözleşmelerinde karşılaşılmaktadır. Benzer şekilde internet kullanıcıları da, internet kullanımına yönelik abonelik sözleşmelerinin kurulması esnasında genel işlem koşullarını içeren kayıtları imzalayabilmektedir. Yine telefon hattı ile internet kullanımı hizmetlerini bir arada sunan özel şirketlerin, sabit veya gsm hat kullanımına ilişkin hazırlanan sözleşmede yer alan genel işlem koşullarını, başka bir kimseyle yapılan internet kullanım hizmet sözleşmesine de koyması ya da söz konusu kayıtların her iki hizmeti bir arada sunan ana sözleşmede yer alması mümkündür. Zira burada sözleşmelerin aynı olması gerekmemektedir.

Genel işlem koşulları; sıklıkla Banka ve Finans Hukuku (kredi sözleşmesi, kredi kartı sözleşmesi gibi), Taşıma Hukuku (yolcu taşıma sözleşmesi, eşya taşıma sözleşmesi gibi), Sigorta Hukuku (kasko ve diğer sigorta sözleşmeleri gibi), İş Hukuku (iş sözleşmesi gibi) sözleşmelerinde karşımıza çıkmakta ve özellikle telefon, internet, elektrik, su ve doğal gaz aboneliği için imzalanan sözleşmelerde görülmektedir.

Bir kaydın genel işlem koşulu olarak kabulünde, sözleşmelerin aynılığı aranmamaktadır. Bu noktada önem arz eden hususların; sözleşme içeriklerinin, metinlerinin, hatta sözleşmelerin bizatihi kendisinin farklı olması halinde dahi, sözleşmeye konulan hüküm ya da kaydın, genele yönelik mal satışı veya hizmet sunumu niteliğinde olan sözleşmenin içeriğinde ya da ekinde yer alması, ana edimler dışında başka bir hüküm olarak kabul edilmesi, bu hükümlerin çok sayıdaki benzer sözleşmede yazılması, düzenleyen tarafça tek taraflı olarak önceden hazırlanması olduğu bilinmelidir.

II. GENEL İŞLEM KOŞULLARININ AKIBETİ VE SÖZLEŞMENİN ESASINA ETKİSİ

A. Yazılmamış Sayılma

Genel işlem koşullarını içeren sözleşmeler incelendiğinde sözleşmelere; karşı tarafça genel işlem koşullarının kabul edildiği, sözleşme hükümlerinin tamamının okunduğu, sözleşmenin bir nüshasının elden teslim alındığı şeklindeki ifadelerin karşı tarafın el yazısıyla yazılmasının istendiği ve bu yönde yazımların sözleşmede bulunduğu görülmektedir. Yine sözleşme metnine, genel işlem koşulları hükmünde olan kayıtların karşı tarafa açıklandığı, söz konusu hükümlerin karşı tarafın yahut tüketicinin bilgisi dahilinde olduğu ve karşı tarafça okunarak kabul edildiği sıklıkla yazılmaktadır. Ancak genel işlem koşullarını içeren sözleşmeye veya ayrı bir sözleşmeye konulan bu koşulların her birinin tartışılarak kabul edildiğine ilişkin kayıtlar, bu hükümleri, tek başına, onları genel işlem koşulu olmaktan çıkarmamaktadır. Zira karşı tarafın menfaatine aykırı genel işlem koşullarının sözleşmenin kapsamına girmesi ile bu kayıtların bağlayıcılığı; sözleşmenin yapılması sırasında düzenleyenin karşı tarafa, bu koşulların varlığı hakkında açıkça bilgi verip, bunların içeriğini öğrenme imkânı sağlamasına ve karşı tarafın da bu koşulları kabul etmesine bağlı olmaktadır. Aksi takdirde, genel işlem koşulları yazılmamış sayılmaktadır. Benzer şekilde sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine yabancı olan genel işlem koşulları da yazılmamış sayılmaktadır.

B. Yazılmamış Sayılmanın Sözleşmeye Etkisi

Genel işlem koşullarına ilişkin kayıtların yazılmamış sayılmasının sözleşmeye etkisi değerlendirildiğinde; yazılmamış sayılma sonucu ile karşılaşan genel işlem koşulları dışındaki sözleşme hükümlerinin geçerliliğini koruduğu görülmektedir. Ancak bu halde düzenleyen, yazılmamış sayılan koşullar olmasaydı diğer hükümlerle sözleşmeyi yapmayacak olduğunu ileri sürememekte ve taraflar, sözleşmenin diğer hükümleriyle bağlı olmaya devam etmektedir.

C. Yorumlanması

Yasal düzenleme ile; genel işlem koşullarında yer alan bir hükmün, açık ve anlaşılır olmaması veya birden çok anlama gelmesi halinde, düzenleyenin aleyhine ve karşı tarafın lehine yorumlanması gerektiği kabul edilmektedir.

III. GENEL İŞLEM KOŞULLARINDA DEĞİŞİKLİK YAPILMASI

Genel işlem koşullarının bulunduğu bir sözleşmede veya ayrı bir sözleşmede yer alan ve düzenleyene tek yanlı olarak karşı taraf aleyhine genel işlem koşulları içeren sözleşmenin bir hükmünü değiştirme ya da yeni düzenleme getirme yetkisi veren kayıtlar yazılmamış sayılmaktadır. 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nun Değiştirme Yasağı başlıklı 24. maddesi ile kabul edilen bu hükmün, son derece isabetli olduğu düşünülmektedir. Zira bu yönde bir hükmün bulunmaması halinde; yazılmamış sayılma hukuki sonucuna tabi bir hüküm ya da kaydın, sözleşmenin kurulmasından sonraki süreçte kanuna karşı hile yoluyla ve tek taraflı olarak yapılan bir değişiklikle veya yeni bir düzenleme ile sözleşmeye dahil edilmesi mümkündü. Yasal düzenleme ile ihtimal dahilinde olan olumsuzlukların önüne geçilerek ve sonradan oluşacak hukuka aykırılıklar, tıpkı başlangıçta mevcut hukuka aykırılıklar gibi yazılmamış sayılma sonucu ile karşı karşıya getirilerek, düzenleyen tarafça, mevcut genel işlem koşullarında karşı taraf aleyhine tek taraflı değişiklik ve düzenleme yapma yetkisi konulmasına dair kayıtların kabulünün yolu en baştan kapatılmaktadır.

IV. DÜRÜSTLÜK KURALINA AYKIRILIK

Genel işlem koşullarına, dürüstlük kurallarına aykırı olarak, karşı tarafın aleyhine veya onun durumunu ağırlaştırıcı nitelikte hükümler konulamamaktadır. Zira herkes, haklarını kullanırken ve borçlarını yerine getirirken dürüstlük kurallarına uymak zorunda olup; bir hakkın açıkça kötüye kullanılmasını hukuk düzeni korumamaktadır. Bu kapsamda 6098 sayılı yasanın 25. maddesiyle içerik denetimi yapılmasına müsaade edildiği ve dürüstlük kuralına yapılan atıf doğrultusunda 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nun 2. maddesinin uygulama alanı bulduğu görülmektedir.

LL.M. Av. Uzm. Arb. AYŞEN GÜZEL